ხევისბერი
ხევისბერი
ხევისბრები – ხელწმინდა კაცები
ხალხის წარმოდგენაში ხელი ლოცვის სიმბოლოა. თავად უხუცესის აღმნიშვნელი სიტყვებიც (ხევისბერი, მახვში) გაიგივებულია ლოცვასთან და მლოცველთან.
ხევისბერი, სიტყვასიტყვით "ხევის" – სოფლის, თემის მეთაურს – უხუცესს ნიშნავს. ამ თემ-სოფლის, გვარის უხუცესი იყო სწორედ ხევისბერი – სოფლის წინამძღვარი.
ხევისბრობა ძირ-გვარში "მოდენილობით" გადადიოდაო. მაგრამ უპარატესობა პირად ღირსებებს ეძლეოდა. ხევისბრად მუდამ თემისათვის ნამსახურებ, გამოცდილ მებრძოლს ირჩევდნენ. უპირატესობას კი გონიერ სიმამაცეს ანიჭებდნენ -"ჯერ ჭკუა, მემრე რკინაო".
"უხუცესობა, თაოსნობა ხანდაზმულობაში, წელთა სიმრავლეში კი არაა, არამედ "გონების მოხუცებულობაში" – სიბრძნეში და უმანკო ქცევებში" (გ. მერჩულე).
"აწ ბრძენი უნდა სოფელში ეგრეთ ვით წმინდა ბერია... ბრძენმან არ უნდა იკადროს ურიგო რაც რამ ფერია, ბრძენის ურიგოდ ქცევითა ბაძით წახდების ერია..." (დავითიანი).
ხევისბერი უნდა ყოფილიყო გონიერი, ადათ-წესების კარგი მცოდნე – "კითხული," "ჭკუამკითხე კაცი," სოფლისათვის წესისა და სამართლის მიმცემი, საბრძოლო გამოცდილების მქონე, ომიანობისას "ლაშქართ თავადი" – წინამძღოლი. გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა სწორედ პიროვნულ თვისებებს, ცხოვრებისეულ გამოცდილებას. ასეთ კაცზე ამბობდნენ – "მის სიტყვას დღე აქვს, სიტყვა უჯდების."
ასეთ გამოცდილებას ბავშვობიდან იღებდნენ; უფროსების ლაპარაკის ყურის "გდებით" და დამახსოვრებით. სწავლობდნენ რჯულ-წესის გარჩევას, შუა-კაცობას, შემრიგებლობას. "ხატიც" ასეთ ნიჭიერ პირს ბავშვობიდანვე გამოარჩევდა – "ამიზეზებდაო." ამიტომ იყო ის ხატის რჩეული, შუამდგომელი ღვთისა და კაცთა, ამასთან საზოგადო (თემის) ნების გამომხატველი, რომლის სიტყვას ყველა ემორჩილებოდა.
იგი იყო ადგილზე სასამართლო, თუ სამხედრო უფლების გამტარებელი და ამასთან "ხატისკაცი" – ხუცესი. სისხლის, საოჯახო, ქონების თუ სხვა სამართლის საქმეების "ბჭე," ანუ მოსამართლე. ადათ-წესების (ზეპირკანონთა) მთლიანობას, მთიელები "ხელს" უწოდებდნენ და სადაო საქმეების გარჩევისას სწორედ ამ წესებით ანუ "ხელით" ხელმძღვანელობდნენ.
ხევისბრობა ხატის "გამორჩევითაც," "მოკითხვით" ყოფილა. ასეთ პირს თავად ხატი – ღვთისშვილი "ამიზეზებდა" – ავადმყოფობით, რაიმე განსაცდელით, ან გააქადაგებდა. ამიტომ, მათ ხატისაგან "დაჭერილებსაც" ეძახდნენ. თუ უძალიანდებოდა, აყოვნებდა მისვლას და "ხატიც" ძალიან შეაწუხებდაო, მაშინ "ჭდეს" ამოაგდებდა თავისი მამულიდან და ხატის კარზე დააგდებდა. აღთქმის ნიშნად, რომ ხევისბრობას თავს იდებდა. სწორედ ამ მარტომყოფობის, განკრძალულების დროს იძენდნენ ხევისბრები მისტიურ ცოდნა-გამოცდილებას ხუცობის წესრიგის, ქადაგობის, ადგილობრივი სამართლის (ადათ-წესების) გაძღოლის, მოლაშქრეობის თუ სხვ.
ხატის "დაჭერის" – რჩეულობის ერთი მთავარი გამოხატულება იყო "წმინდაობის" ინსტიტუტი-მიღებული წესი. ხევისბრად დადგომისას ცხრა (თორმეტი) საკლავის სისხლით უნდა "ენათლა" ხელ-მხარი, ჯვარის სახით ეცხო სისხლი შუბლზე, გულსა და მხარზე.
კრძალულების ეს განცდა იყო, რომ ხელ-მხარ უნათლავი ხევისბერი დღეობის წესრიგს არ შეუდგებოდა. ხატის ბეღელში, ისიც დადგენილ დღეებში, მხოლოდ ტანდაბანილი, ხელ-მხარ "ნანათლი," ფეხშიშველა და უქუდოდ შედიოდა, ლოცვით და პატიების – შენდობის თხოვნით. საზარესთანაც ასევე ფეხშიშველა მიდიოდა. ტანს მხოლოდ წყაროს წყალში იბანდნენ, თუნდაც ზამთრის სუსხი ყოფილიყო. საოცრად ერიდებოდნენ "მირეულ" და "ნაცივარ" ადგილებს. ამის გამო პურსაც თვითონ აცხობდნენ, წისქვილშიც თავად დადიოდნენ.
"ხელწმინდობის," "ხატისაგან შეკვრის," თუ "ნაწილიანობის" ცნებები აძლიერებდა მის მორალურ ავტორიტეტს – ხაზს უსვამდა პიროვნულ ფაქტორს. ასეთ "ხელწმინდა" კაცებს სიკვდილის შემდეგ "ხატივით" სცემდნენ თაყვანს და როგორც წმინდანს, შემწეობას – "დავლათს" შესთხოვდნენ. არც ერთი სუფრა ამ "სულწმინდათ" ხსენების, "სახელდების" გარეშე არ დაიწყებოდა.
სიცოცხლეში კი სოფელი უხუცესის – წინამძღოლის სახელს "მალავდა" – დიდი ხათრის გამო მის სახელს არ იტყოდნენ, განსაკუთრებით ქალები. რადგან, "ცოდომადლი," "ავკარგიანობა," ანუ შინაგანი სრულყოფა, ხასიათის სიმტკიცე იყო მათი მიზანსწრაფვა და გამაერთიანებელი ფაქტორი. ამაში იყო მათი პიროვნული თავისუფლება და "სიმაგრე." ამ ცნობიერების ცოცხალი სახე იყო ხევისბერი – სოფლის "თავკაცი" და დამრიგებელი – "მერჯულე," მათი ხასიათის "მწვრთნელი."
ხატის წესრიგს და მეურნეობას "ნაყევრალებს" (მამულებს), ბეღელს, სალუდეს და სხვ., რამდენიმე დასტურ-ხევისბერი განაგებდა. ზოგს ბეღელი ებარა – სათესლედ პურის გამოტანა და ლეწვის შემდეგ პურის ტომრებით შეტანა, ასევე სალუდე ქერის გამოტანა, ზოგს კოდ-მესაფუვლეობა, ზოგს თას-განძი, ზოგს სალაშქრო დროშა და სხვ. მთავარ, "თავ" ხევისბერად ის ითვლებოდა ვინც საკლავს კლავდა – "ზღვნობდა," სანთელს ანთებდა და "დიდებათ" იტყოდა, საზარესთან მიდიოდა, ზოგჯერ მგზავრ დროშასაც ატარებდა.
ხალხური წარმოდგენით საწირის რაოდება, ზომები თუ დამზადების წესები ყოველივე, მსახურების დროს "ხატისაგან" – ღვთისშვილისაგან ეძლეოდა ხევისბერს და შემდეგ ზეპირად გადაეცემოდა.
შესაწირი ხევისბერს ბარდებოდა და ის უძღვებოდა "ზღვნობა-ულუფობას". ამოწმებდა ქადა-პურების ხარისხიანობას, საგანგებო ჯოხით ზომავდა ქადაში ხავიწის სისქეს და სხვ. და ეს ყველაფერი "ხატის" ორგანიზებით ხდებოდა;
ხატის მსახურთა, დასტურ-ხევისბრების სარგოს შეადგენდა ქადების "ნაოთხალი" – მეოთხედი, საკლავის თავბეჭი და ტყავის სახსარი.
საუკეთესო ლუდის დამზადების ცოდნასაც დასტურ-ხევისბრები ფლობდნენ. თუ რამდენი სვე-ფორი უნდოდა, რა უნდა გაეკეთებინათ, რომ ზაფხულში სიცხეს არ წაეხდინა ლუდი, ზამთარში კი – სიცივეს. საფუარის ჩაგდებისას კი კოდ-მასაფუვლე ხევისბერი დაილოცებოდა – ხთისშვილს შესთხოვდა ამ საფუარის "წარმართებას". საუკეთესო პურებსაც დასტურ-ხევისბრები აცხობდნენ (ქალის გამომცხვარი პურის ჭამა არ შეეძლოთ).
ამ ცოდნა-გამოცდილებას ხატიონნი, როგორც ვთქვით, იღებდნენ წმინდაობით – ხატში განმარტოებით და ღვთისშვილთან "პირად საუბარში" ანუ ლოცვით ან "სიზმარში სწავლობდნენო." ეს იყო პრაქტიკული და მისტიური გამოცდილების ერთობა, ხალხისათვის მისაბაძი, სანიმუშო ფორმები.
"ზედაშის მადლი," "სეფე-სეფისკვერის მადლი," "ალალი მუშის მარჯვენა" ხალხში სიწმინდედ, საფიცრად აღიქმებოდა.
ასე რომ, ხევისბერი იყო სოფლის "თავ-კაცი," "თაოსანი," "მეცოდინე," "კითხული" კაცი.
გენეტიკურად გვარის უფროსიდან მომდინარე "მოთავის" – უხუცესის ეს ინსტიტუტი ორგანულია მთელი საქართველოსათვის.
დღემდე უძველესი დროიდან მომდინარე ჩვეულებით, ოჯახის უფროსი უქმე დღეებში საშინაო ღვთისმსახურებასაც აღასრულებს. კერა კი საოჯახო სამლოცველოა.
შრომის თუ უქმე – დღეობების წესრიგსაც ის იძლეოდა. ხატის "ნაყევრალებზე" (მამულებზე) პირველი ხნულის თუ მკაში პირველი კვალის გამომჭრელიც ხევისბერი იყო. სახუცო წესებიც – "დიდებათ თქმა," გაქადაგება თუ სხვა "ხატისაგან" იცოდნენო, "სიზმარში სწავლობდნენ" ღვთისშვილებისაგან.
"ხატისაგან მოყვანილი" ხევისბრის გარეშე არც ერთი საცილო (სადაო) საქმე არ წყდებოდა სოფელში. ხატი მორალურ ავტორიტეტს აძლევდა მის სიტყვას, რადგან ხევისბერის პირით თავად ხატი – ღვთისშვილი, როგორც სოფლის "მეთვალყურე" უცხადებდა მათ თავის გადაწყვეტილებას, ამიტომ ხევისბრის სიტყვა თემ-სოფელში კანონი იყო. ადათ-წესებიც, ხატის კარზე თანხმდებოდა, შეჯერდებოდა -"ხმა ღვთისა, ხმა ერისა."
განსაკუთრებული "წმინდაობით" ძველი ხევისბრები გამოირჩეოდნენ და ამის გამო "ხატს" პირად ელაპარაკებოდნენ. მათ ნაკურთხ ბერებსაც კი ამსგავსებდნენ, ანუ თავიანთი ცხოვრებით ხალხისათვის წესის და სამართლის მაგალითები იყვნენ. ზოგიერთს ამ "წმინდობით" – განდეგილობასთან, ბერობასთან მიმსგავსებით მკითხაობის – ქადაგობის უნარიც ეძლეოდათ.
საკუთრივ გოგოლაურებში თემის განმგებლობა – ხევისბრობა მოსდიოდათ თურმანაულებს – გოგოლაურთა ქვეგვარს. ყველაზე "სახელიანი" მათ შორის ლაშარის ჯვრის თავხევისბერი გარა თურმანაული ყოფილა.
ლაშარის ჯვრის ცნობილი თავხევისბერი გარა თურმანაული ხევსურების ორ გვარს შორის ამტყდარი მესისხლეობის საქმის გასარჩევად მოუწვევიათ. გარა მისულა ყავარჯნით და როცა საჩივარი გაიმართა გარამ ყავარჯენი მიწას დასცა და თქვა – სამი თავი სამ თავში გავაბაროთ, ცოდოც მეყო და მადლად. დარჩენილი სამი ადგილში გავაბაროთო და დაზარალებულ გვარს სისხლის ფასში ადგილი მისცა.
საფერხულო სიმღერებში სწორედ გარა თურმანაულზე მღეროდნენ, როგორც ლაშარის ჯვრისა და სახალხო საქმისათვის თავდადებულზე – "პიროფლიანზე." მას მეზობელი ხევსურეთის თემებშიც "ჭკუას ეკითხებოდნენო." ქმოდის სათემო სალოცავში ხევისბრობდნენ მარტო თურმანაულები, ხოლო დასტურობდნენ გოგოლაურები.
ბრძოლაშიც, ფშავ-ხევსურები ისე არ ჩაებმებოდნენ თუ გაქადაგებული ხევისბერის პირით, წმ. გიორგის ნებას არ გაიგებდნენ; ხევისბერიც სალაშქრო დროშით წინ უძღოდა მათ. მიღებული აზრით, სწორედ ლაშქრის მოთავეობა იყო ხევისბერის მთავარი ფუნქცია, რადგან მთიელები ბეგარას სამხედრო ვალდებულებით იხდიდნენ, როგორც სახელმწიფო ანუ ბაგრატიონთა "უნჯი" ყმები. ამიტომ ომებში ისინი მეფეს (სახელმწიფოს) "გვერდში უნდა დგომოდნენ." ხევისბერს ევალებოდა ლაშქრის ორგანიზება და მეთაურობა. ფშაველთა საერთო სალოცავი – "ლაშარიც," "მოლაშქრე ჯვრად" იწოდება.
სახელმწიფო კანონებში ("ძეგლისდება," "დასტურლამალი") ხევისბერი წარმოდგენილია, როგორც "ლაშქართ თავადი" და ციხისთავი (ციხე-სიმაგრეთა გამგებელი). მისი სისხლი აზნაურისა და გამგებლის სისხლის ტოლი იყო.
ამ სამხედრო და სასამართლო ფუნქციების უპირატესობაზე მოწმობს ისიც, რომ იერარქიულად ხევისბერი სამეფო კარზე მსაჯულთუხუცესს ემორჩილებოდა. სახუცო ფუნქციები კი ხევისბერებმა მოგვიანებით შეიძინეს, როდესაც ძნელბედობის გამო ცენტრალური ხელისუფლება იქ მღვდელმსახურებს ვეღარ აგზავნიდა და ამიტომ ქრისტიანულ წესებს მრავლად შეერია ხალხური ჩვევები თუ არაქრისტიანული წესებიო. თუმც, სამეფო კარი სულ ამის ცდაში იყო, მთიელთა "კეთილად გარჯულვაში" – "უკანასკნელ სულ მეფე ერეკლემ გაგვაქრისტიანაო" (კალმასობა).
საერო-სამხედრო უფლების ხაზგასმა, არ გამორიცხავს ხევისბერის, როგორც უხუცესის, თემის მეთაურის ღვთის წინაშე შუამდგომლობას. მით უმეტეს, რომ იგი "ხატისაგან" გამოირჩეოდა ანუ ღვთის მლოცველი და მოშიში (სინდისიერი) პირი უნდა ყოფილიყო, გონიერება – "მცოდნეობასთან" ერთად.
მთავარ, თემთაშორის სალოცავში – ლაშარში მიღებული განაჩენი კი მთელი ფშავისთვის სავალდებულო იყო. აქ მიღებული გადაწყვეტილებები სათემო და სასოფლო ხატებში ვრცელდებოდა. ფშავ-ხევსურეთის სალოცავებსაც რჯულის საკითხებზე ერთმანეთში გარჩევები და თანხმობა ჰქონიათ. დიდი სადაო საკითხების გარჯულვისას ცნობილ თავხევისბერებს იწვევდნენ.
"ცოდო-მადლის," წესი-უწესობის, "ურჯულოების," ანუ ავ-კარგიანობის კონტექსტში უფრო ცხადად ჩანს, რომ ხევისბერი ეს იყო საზოგადოების გამაერთიანებელი, სამაგალითო ფიგურა – ზნეობრივი ლიდერი, ყველა საქმის "თაოსანი" – წესრიგის მიმცემი, იქნება ეს ერთობით შრომა-ნადი, ლაშქრობა, საცილო საქმეები, ქორწილი, ძეობა თუ სხვა ანუ "ხატის" სახელით – "ხელით" სოფლის გამძღოლი.
ავტორი – გიორგი ჩინჩალაძე, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი
