გვრინი
გვრინი
1. მიცვალებულის გლოვის გამომხატველი საგალობელი;
2. ერთგვარ კილოზე სათქმელი მთიბლური სიმღერა (ფშავი, ხევსურეთი)
თინათინ ოჩიაური. "ხევსურული მთიბლური სიმღერა-გვრინი"
ქართულ ხალხურ მუსიკალურ ფოლკლორში შრომის სიმღერებს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს. ამ მხრივ განსაკუთრებით მდიდარია საქართველოს ბარი. რაც შეეხება მთიან რაიონებს; აქ მსგავსი სიმღერების შედარებითი სიმცირე იგრძნობა; კერძოდ, ხევსურეთში სიმღერა მხოლოდ თიბვის პროცესს ახლავს. თიბვის დროს საგანგებო, ე.წ. მთიბლური სიმღერები სრულდება, რომლებიც ფორმის მხრივ სავსებით განსხვავდებიან ჩვეულებრივი სიმღერა-ლექსისაგან. ამ გარემოებამ მკვლევართა ყურადღება თავიდანვე მიიქცია. 1931 წელს "ხალხური პოეზიის" (ხევსურული, I) წინასიტყვაობაში აკ. შანიძე წერდა: "ერთია ძალიან საყურადღებო მთიბლურ ლექსებში, - ეს გახლავს მათი ფორმა, რომელიც სრულ კონტრასტს წარმოადგენს დანარჩენ სიმღერა-ლექსებისას. აქ არ არის რითმა, რომელიც აუცილებელი ნიშანია ქართული ხალხური ლექსისა საზოგადოდ. არც თუ მარცვალთა რაოდენობით უდგება ამ ციკლის ლექსები სხვა ლექსებს, თუ არ მივიღებთ მხედველობაში შიგადაშიგ მღერის დროს ჩართულ მარცვლებს, არც გვრინში დასაყოლებელ ბოლო ხმოვნებს (უმთავრესად ონს), გამოდის, რომ საზოგადოდ მთიბლური ლექსის მუხლი (თუ მუხლის ნახევარი) ცხრა მარცვლოვანია, და არა ათი, როგორც შეიძლება ზოგი მათგანის შესახებ ვიფიქროთ:
- ცე/ლი/ვლე/სე/და/ვერ/გა/ვლე/სე/
- შარ/ვა/ნა/უ/ლო/შა/ვარ/დე/ნო/
- ლა/შარს/მშავ/ლე/ბი/ა/ხო/ხო/რდა/
- ყა/ნა/მკევ/დე/დის/მშვე/ნი/ე/რო/
ეს ამბავი ძალიან დამაფიქრებელია. იგივე მოვლენა ახასიათებს, როგორც შენიშვნებში მოყვანილი ვარიანტებიდანაც ჩანს, - გუდამაყრულსაც და ფშაურსაც. სამწუხაროდ ჯერ არა მაქვს მთიბლური ლექსები სხვა კუთხეებიდან (მაგ. თუშეთიდან, ხევიდან, მთიულეთიდან, ქართლიდან, კახეთიდან), რომ ვიმსჯელოთ თუ რამდენად დამახასიათებელია იგი საერთოდ ქართულისათვის. ყოველ შემთხვევაში ასეთ სიმღერებში უნდა გვქონდეს ერთ-ერთი ნიმუში უძველესი ქართული ლექსისა, რაიცა ფრიად მნიშვნელოვანია ქართული მეტრიკის ისტორიისათვის"-ო. პ. ბერაძეც მთიბლური ლექსის ფორმას უძველესად მიიჩნევს. თუ რა უძევს საფუძვლად ასეთი ლექსთაწყობის წარმოშობას, რატომ არის მთიბლური ლექსი ესოდენ თავისებური, ამაზე ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში ჯერჯერბით არაფერი თქმულა. დასახელებულ ავტორებს ხაზი არ გაუსვამთ იმ გარემოებისათვის, რომ თიბვის დროს ძირითადად ე.წ. "ჴმით ნატირლები" სრულდებოდა. ა. შანიძე ამ მოვლენის შესახებ თავის მიერ გამოქვეყნებულ მთიბლურ სიმღერებთან დაკავშირებით შენიშნავს: "შიგადაშიგ გვხვდება აქ ისეთები, რომელთა შინაარსიც მკვდრის დატირილს წარმოადგენს". მკვლევარი ასეთად ხუთ ლექსს ასახელებს. ამათ გარდა მთიბლურებიდან, რომელთაც პატ. ავტორი "მთლიანად შრომის ჰანგებზე აწყობილ" სიმღერებად მიიჩნევს, ორი ხმით ნატირალია სახელდობრ: "გუდელას მუშა აირივაო" და "შარვანაულო შავარდენო".
"ჴმით ნატირლების" თიბვის დროს შესრულების ფაქტზე სამეცნიერო ლიტერატურაში საგანგებოდ გ.ჩიტაიამ მიუთითა; იგი წერს: "აქვე უნდა ითქვას, რომ ჴმით ნატირლებს მღერიან თიბვის დროს, რასაც "გვრინი" ეწოდება. შრომის პროცესში ამ სახით მიცვალებულის მოგონების წესი ეთნოგრაფიულ ლიტერატურაში უნიკალურია და დღემდე უცნობი". თიბვის დროს ხმით ნატირლის შესრულების წესი განსაკუთრებულ ინტერესს იწვევს. თუ რატომ უნდა შეესრულებინათ იგი ამ დროს ან რა იყო ამ მოვლენის ძირითადი მიზეზი, ეს კითხვები ჯერჯერობით ამოუხსნელია. ჩვენი წერილის მიზანს ამ საკითხის შესახებ გარკვეული მოსაზრების წამოყენება შეადგენს.
ძველი ხევსურული რელიგიური რწმენის თანახმად, გარდაცვლილთა სულები ცოცხალთა ყოფაში კვლავ დიდ როლს თამაშობდნენ. "სამზეოში" დარჩენილთათვის მათ სარგებლობისა და ზიანის მოტანაც შეეძლოთ, იმის მიხედვით, თუ ეს უკანასკნელნი რა დამოკიდებულებას იჩენდნენ მათ მიმართ. სულები მონაწილეობდნენ როგორც ყოველდღიურ საყოფაცხოვრებო, ისე სოციალური მნიშვნელობის მქონე საქმეების მოწესრიგებაშიც. ხალხის წარმოდგენით, ისინი ისეთი დიდი სოციალური წონის ინსტიტუტშიც იღებდნენ მონაწილეობას, როგორიცა არის ხევსურული "რჯული". "რჯულის კაცები", როდესაც თავისი სალოცავების მიმართ ვედრებას მორჩებოდნენ, მიცვალებულთა სულებს შეეხვეწებოდნენ: "ორთავ მამის სულნო (მტრების ორივე გვარის მიცვალებულო), თქვენ შეგვეწიენითავ, საქმე საკაოდ გაგვარჩევიეთავ, სამანდაოსაც გააშველენითავ. ეს საქმე გაგვაწმედიეთავ, გაგვარჩევიეთავ. ჩვენ იმდვენ არა შაგვიძლავავ, რამდვენიც თქვენ, მკვდართ შაგიძლავთავ... ნუ დაგვაგდებთავ უკუღმართადავ". ხევსურებს სწამდათ, რომ სულები ყველა სტუმრიანობაში ერევიან. რაც კი რამ ხდება სამზეოს და რჯულშიაც, უსათუოდ მონაწილეობას იღებენ. თუ საიქიოს არ გაარჩიეს, იქ არ შეარიგეს მტრები, სააქაოს ცოცხლები ვერ შერიგდებიან. "რაც არ უნდა კარგნი რჯულის კაცნი დასხნან და იმათ საქმე თუნდა სამჯერ ოთხჯერ გაარჩივან, მაინც გაურჩეველ დარჩების, მტერთ შარიგება სააქაოს არ მავჴდების". და შემდეგ: ხევსურეთში რჯულში რაც უნდა თქმულიყო ან საქმე გარჩეულიყო, იგი ჯერ სულეთში უნდა გადაწყვეტილიყო. "საიქიოს მეცოდარნ კაცნ მაიყრიან თავს ერთად, იქ არჩევენავ. რჯულის დროს კვირაეს (კვირას) დაისწრობენავ. იქ მიწევ-მოწევით საუბარ არ იციანავ. ჯერ სულეთის ღმერთს სთხოვენავ, რომ სისწორით გარჩევის ჩაგონება იმისით იყვასავ. მემრ კვირაეს სთხოვენ დასწრობას. კვირაე რომ დაესწრობის, ამის შემდეგ დასხმენავ რჯულის კაცთავ. რჯულჩი მსხდომნი ძალიან ნელად და უხმოდ საუბრობენავ. საქმეს რო გაარჩევენავ, - იქაურ სულებს შაარიგებენავ ერთი-მეორესავ (იმ გვარების სულებს, რომელი გვარებიც სააქაოს არიან ერთი-მეორის მტრები) და მემრ-სადამ გარიგდებისავ სამზეოს მტრების საქმეივ" .
ამავე ავტორების ცნობით, სააქაოს რაც მოხდებნოდა, ბედნიერება იქნებოდა ეს თუ უბედურება, ჯერ სულეთში გადაწყდებოდა და შემდეგ სამზეოს "გაცხადდებოდა". სულები "საქნარისა" თუ ლხინის დროსაც იღებდნენ მონაწილეობას. შეეძლოთ ჩხუბისა და აყალმაყალის გამოწვევა, არაყისა და ლუდის დაქცევა. დოღშიც ის ცხენი მოვიდოდა პირველი, რომელიც სულს სურდა; შეეძლოთ საქონლისთვის ზარალის მოტანაც, მაგ., "დედაკაცს თუ ზისცვარნ (რძე) დეეღვარნეს, ისიც იტყვის: - შაუნდნას იმას, ვისაც აკლავ. რაისადაც უნდ, იმისადამც გამაიყენებს. ყმაწვილის პირის სალბობად უნდა თუ სხვისად რაისად სჭირდების სულ მკვდარს, იმას შანდობა მიუდიოდას. მე კი ხვავი,დ ბარაქა დამიტანი ფურის ნაწველსაცა,დ კაცის ნამუშევარსაც."
ს. ჭიმღის მცხოვრები ნანა გაბური ერთხანობას თურმე რძეს ვეღარ დღვებდა, კარაქის მაგიერ ქაფი დგებოდა. ვერც ყველს აკეთებდა, რადგანაც ბანკებში ნადგომი რძე დედდებოდა. შეწუხებული სულის მკითხავთან წასულა, რომელსაც მისი დედამთილის პირით "უსულეთია:" "ჩემო ზალო, ბევრა სულ მაღბრუნასავ შენ ყუდროსავ... გთხოვენავ პირის სალბობსავ, ტაბლასავ წყრულიანებივ საპოხად - სახვიელადავ" ... ჩვეულებრივ, თუ ნაწველ-ნადღვები უფუჭდებოდათ, მესულთანესთან (სულის მკითხავი) წავიდოდნენ, თავის გაჭირვებას ეტყოდნენ" და ისიც გაუგებდა თუ მკვდრები რატომ მიზეზობდნენ და მის ნაწველ-ნადღვებს ბარაქას არ აძლევდნენ. განსაკუთრებით "ოÃრის სულმკვდარს" შეეძლო ზიანის მოტანა: "ოჴრის სულმკვდარ ძალიან უფერო (ცუდია). რომენ სახლსაც ოჴრის სულმკვდარ მახყვების, იმ სახლჩი თუ არ იმთხელ დიასახლისმ, სუყველაის ბარაქა დაილევის (ყველაფერი გათავდება) დიასახლის ვეღარას დააგროვებს. საქონლის ნაწველ-ნადღვებს აღარაის ბარაქა ექნების (ყველს და ერბოს ვერ დააგროვებსო), კაცის ნამუშევარიც უბარაქოდ გაივლის. არც ჴარის ნაჴნავს ექნების მადლიდ, ხვავი (პურსაც ვერ შეინახავენო), რაიც კი იქნების სახლჩი, სრულყველაის ბადღიდ, ბარაქა დალეულ იქნების. ამისად დიასახლისმ ძალიან უნდა იმთხილას, რახან შაამჩნევს რო ზისცვარნ ელევიან (შედღვების დროს კარაქი თუ ვერ ამოიღო ზისცვართ დალევას ეძახიან), ან საკუსე ელევის (ყველის ამოღების დროს თუ რძე დაუმჟავდა, ყველი ვერ ამოიღო, საკუსის დალევას ეძახიან), მაშივ მკითხავსთან უნდა წავიდას" და სხვ.
სულთა ყოვლის შემძლებლობასა და სააქაო ცხოვრებაში მათი აქტიური მონაწილეობის შესახებ რწმენა შესანიშნავად ჩანს სვანურ ლიფანალში, რომელიც, როგორც უკვე შესწავლილია, გარდაცვლილთა სულების დღეობას წარმოადგენდა. ლიფანალის დროს ოჯახში სტუმრად მოსული მიცვალებულთა სულები "როდესაც სუფრას შემოუსხდებოდნენ, ოჯახის უფროსი ამ სუფრის წინ დაიჩოქებდა და მათ შეეხვეწებოდა, რათა ძველიცა და ახალი მიცვალებულებიც კარგი ფეხით შემოსულიყვნენ, ოჯახის წევრი და პირუტყვი დასამარცხებლად არ გაემეტებინათ, ოჯახისათვის ბარაქა მიეცათ" და სხვ.
შობის დროს, რომელიც 25 დეკემბერს მოდიოდა, სოფ. ლახამულაში ლამარიასა და მიცვალებულთა სულებს ოჯახისათვის კეთილდღობის მინიჭებას ევედრებოდნენ. გარდა ამისა, სვანთა (ზ. სვ.) რწმენის თანახმად, სულთა საკრებულოში მიცვალებულთა ბჭობა იმართებოდა, სადაც სულები სვანებისათვის მოსალოდნელ მთელი წლის ბედ-იღბალს წყვეტდნენ (გამდიდრება, გაუბედურება, კარგი ან ცუდი მოსავლის მიცემა, საქონლის დახოცვა და გამრავლება, ცოცხლად დატოვება, ან საიქიოს წაყვანა და სხვ.). სულები ამა თუ იმ პირის ბედ-იღბალს იმის მიხედვით წყვეტდნენ, თუ ეს უკანასკნელნი მათდამი რა დამოკიდებულებას გამოამჟღავნებდნენ. არამცირედი მასალის მოტანა შეიძლებოდა საქართველოს სხვა კუთხეებიდან იმის საილუსტრაციოდ, თუ რაოდენ მნიშვნელობას მიაწერდა ხალხი გარდაცვლილთა სულებს.
ვინაიდან, ხალხური რწმენის თანახმად, სულებს ცოცხლებისთვის ზიანისა და სარგებლობის მოტანაც შეეძლოთ, ცხადია, სააქაოს დარჩენილნი მათი კეთილგანწყობილების მოპოვებას შეეცდებოდნენ. განსაკუთრებით ისეთ საქმიანობაში იქნებოდა მათი დახმარება სასურველი, რომელიც ძირითადი იყო მათი არსებობისათვის. ხევსურეთში, როგორც ცნობილია, წამყვან მეურნეობად მესაქონლეობა ითვლება. ძირითადი შრომის პროცესი, რომელიც მესაქონლეობას უკავშირდება, არის თიბვა. თავის საკმარისი რაოდენობით მომარაგება და მისი ხარისხიანობა ძირითადია საქონლის შენახვა-გამოკვებისა და ამდენად ნაწველ-ნადღვების ბარაქიანობისთვის.
ისევე, როგორც ხალხთა ყოფის სხვა მომენტებში, თიბვის დროსაც სულებს, ხალხის წარმოდგენით, გარკვეული სარგებლობის მოტანა უნდა შეძლებოდა, რაც ხევსურეთისათვის განსაკუთრებვით უნდა ყოფილიო საინტერესო. ცხადია, იგი ყოველმხრივ შეეცდებოდა საქმიანობის ამ დარგში სულთა კეთილგანწყობილების მოპოვებას. რომ ეს მართლაც ასე იყო, ამაზე "თიბის შამშაბათიც" უნდა მიუთითებდეს. ამ დღეს სოფელი პირველად გავიდოდა სათიბად; მანამდე ცელს ხელში არავინ აიღებდა. სათიბად გასვლამდე ახალი მიცვალებულის პატრონი მთელი სოფლის მაცხოვრებლებსა და მოკეთეებს დაპატიჟებდა, სუფრას გამართავდა, სულის ხუცესი "ტაბლას" შენდობას ეტყოდა, რის შემდეგაც მიცვალებულის "ტალავარს" გაშლიდნენ და იტირებდნენ. ამის შემდეგ იმართებოდა პურობა.
ჭირისუფალი "თიბის შამშაბათს" რომ გადაიხდიდა, მერე სოფელს ნება ჰქონდა, რომ "ცელი ბალახში შეეტანა". მანამ კი არავინ წავიდოდა სათიბად ჭირისუფლის ხათრით. იმ დღეს ჭირისუფალი თითონაც მოთიბავდა.
"თიბის შამშაბათის" წესჩვეულებაში საქმე უნდა გვქონდეს წესთან, რომლის ძირითადი მიზანი უნდა ყოფილიყო მიცვალებულის გახსენება, პატივისცემა და ამდენად მისი კეთილგანწყობილების მოპოვება იმ საქმიანობაში, რომლის დაწყებასაც აპირებდნენ.
სულები მთიბელ-მამკალთ "თან ჰყვებოდნენ". მთიბელ-მამკალჩი (ყანის მის დროს ან თიბვის დროს), როდესაც დაისვენებდნენ მუშები და პურის ჭამასა და არაყის სმას დაიწყებდნენ, თუ არაყიანი ყანწი გაუვარდებოდა ვისმეს ხელიდან, იტყოდნენ: მთიბელ-მამკალთად მამყოლი სულის ბრალი ასავ. მაშინათვე შენდობას ეტყოდნენ მამყოლი სულის სახელზე, - შაგინდნასავ ვინაც ჩვენ მაგვყვებივ, ჩვენ მაგვბიროივ, შენამც გეჴმარებისავ."
ჩვენ ვფიქრობთ, რომ ჴმით ნატირლის "ცელის ტარზე დამღერებას, მის მთიბლურ სიმღერად ქცევას, იგივე მიზანი უნდა ჰქონოდა; მიცვალებულთა გახსენება თიბვის დროს, მათი ვაჟაკცობისათვის ხოტბის შესხმა, წუხილი და სინანული მათი დაკარგვის გამო, მათ მიერ სიცოცხლეში ჩადენილი საქებარი საქმის მოგონება და სხვ., ხალხის რწმენით, სულებს ასიამოვნებდა, გულს მოულბობდა, რის შედეგადაც ისინი მთიბლებს საქმიანობაში ხელს შეუწყობდნენ და ნამუშევარს "ბარაქას დაუტანებდნენ".
ამგვარად, ხმით ნატირლების თიბვის დროს შესრულების წესი ანიმისტური მსოფლმხედველობის ნიადაგზე წარმოშობილი ჩანს, ხმით ნატირლების "ცელის ტარზე" დამღერების მიზანს უნდა წარმოადგენდეს სულთა კეთილგანწყობილების მოპოვება თივის სიუხვისა და ამდენად საქონლის ნაწველ-ნადღვების ბარაქიანობის მიზნით.
რომ თიბვის დროს ძირითადად ხმით ნატირლები სრულდებოდა, ამას ხევსურნი ერთხმად აღნიშნავენ; ყველა ხმით ნატირლის "ცელის ტარზე" დამღერება შეიძლებოდა. გარდა ამისა, საგანგებო მთიბლურ სიმღერებს ხმით ნატირლები რაოდენობის მხრივ საგრძნობლად ჭარბობს. ამაზე მიუთითებს მთიბლურებისა და მისი შესრულების წესის საერთო სახელწოდება გვრინიც. გვრინი ს. ორბელიანის განმარტებით არის "საგლოელი ჴმაჲ", ხოლო გვრინვა "საგლოელი ჴმიამობაჲ". ამდენად მთიბლური სიმღერა თავდაპირველად სწორედ სამგლოვიარო შინაარსისა უნდა ყოფილიყო. გარდა ამისა, ლექსის ფორმის მრივ მთიბლური სავსებით ემთხვევა ხმით ნატირალს.
მაგ., ხმით ნატირალი:
- "ეგ გინდა დაი შაგენაცვლა
- წიქავ სისხლიან ტალავარსა,
- გეუბენ გაუმთხილდი მტერსა,
- თორემ თოფს დაგკვრენ მესისხლენი,
- არ შაგიბრალებს ურჯუკაი
- მამკლავსა იმედაისასა"
მთიბლური:
- "-თიბად გაქებენ მამასჩემო,
- წამაოლ თვალით საჭერლადო,
- - იქ ნუ წამახოლ ქალო ჩემო,
- ვაჟებ დაგთხოვენ მუქარასაო,
- მამასა მეწყინება ბერსაო"
თუ გავითვალისწინებთ იმ გარემოებებს, რომ ხევსურეთში მუსიკალური კულტურა დაბალ საფეხურზე დგას, სიმღერა არცერთ შრომის პროცესს არ ახლავს და თუ იმასაც მოვიგონებთ, რომ სხვა შემთხვევების დროს (ლხინი, ხატობა) შესრულებული სიმღერების ტექსტი ნამდვილი რითმიანი ლექსია, რომელსაც მტკიცედ ჩამოყალიბებული ფორმა გააჩნია, თვალსაჩინო ხდება მთიბლური ლექსის სხვა გზიდან მომდინარეობდა. ხმით ნატირალი ტრადიციაზე შექმნილი და ამდენად მეორეული მოვლენა უნდა იყოს.
