შნაკვი
შნაკვი
საქართველოში გავრცელებულ სამკალ იარაღთა შორის აღსანიშნავია შნაკვი, ეს იარაღი შედგება თითისტარის სისქისა და 50 სმ სიგრძის ორი ჯოხისაგან, რომლებიც ერთმანეთთან ერთ თავში გადაბმულია მოძრავად. ეს მარტივი ხელსაწყო თავისუფალ ბოლოებში იშლება და თავთავები შეიკრიბება ჯოხის გასწვრივ ხელის მოჭერით, შემდეგ ოდნავ გვერდზე გადაწვენით თავთავი ძირში ტყდება და ცვივა აქვე დადგმულ კალათაში. ეს იარაღი განკუთვნილია გარკვეული პურეული ჯიშების საკრეფად.
შნაკვის არსებობა მოწმდება IXI ს. ბოლოსა და XX ს. დასაწყისში ლეჩხუმში. 1908 წ. ცნობილ ეთნოგრაფს თედო სახოკიას შეუძენია შნაკვი სამეგრელოში და გადაუცია ლენინგრადის სსრ კავშირის ხალხთა ეთნოგრაფიული მუზეუმისათვის, სადაც დაცულია დღემდე. 1934 წელს შნაკვი ლეჩხუმშიც იქნა შეძენილი და გადაეცა საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმს. ამგვარი იარაღის არსებობა აჭარშიც დასტურდება შუახევის ხეობაში პურეულის საკრეფად.
სპეციალური ეთნოგრაფიული ლიტერატურიდან ცნობილია, რომ ამგვარი იარაღი გავრცელებულია ესპანეთში, ასტურიაში, სადაც მას ასლის ჯიშის პურეულის საკრეფად იყენებდნენ. აქ ამ იარაღს უწოდებდნენ mesories.
აღსანიშნავია, რომ შნაკვი ჩვენში განჯუთვნილია პურეულის გარკვეული ჯიშის, კერძოდ, მახას (Triticum macha Dek. et Men) საკრეფად.
როგორც ცნობილია, მსოფლიოში გავრცელებული 16 სახეობის ხორბლიდან 12 სახეობა საქართველოშია დადასტურებული. ბევრი მათგანი ენდემურია, აქვეა შემონახული კულტურული ხორბლის ევოლუციის ინიციალური, პირველადი ფორმები.
ნ. ვავილოვმა დაადგინა პურეულის მოშინაურების ექვსი კერა. ერთ-ერთი მათგანია წინა აზია მასში შემავალი ამიერკავკასიით. ამ მოსახრებას ასაბუთებენ ხსენებულ ტერიტორიაზე, განსაკუთრებით მის მთიან ზოლში გარეული ჯიშების არსებობით.
მახა არის ველურიდან კულტურულ პურეულში გარდამავალი ჯიში. მახას ახასიათებს ღეროს მტვრევადობა, თავთავის ცვენადობა, თვითთესვადობა (ველური ჯიშის დამახასიათბელი ნშნები). ამიტომ, ამ პურეულის მკა ჩვეულებრივი სამკალი იარაღით - ნამგლით ვერ ხერხდება და მისთვის მისადაგებულია შნაკვი/შამკვი.
ლეჩხუმისა და რაჭის გარდა მახა, არაპირდაპირი ცნობით, გავრცელებული იყო სხვაგანაც (სამეგრელო, ლაზეთი). მახასა და შნაკვის თანაარსებობის გამო, შნაკვიც უძველეს სამკალ იარაღად უნდა იყოს მიჩნეული. აქ ისმის საკითხი თუ როგორი იყო პურეულების მოწევის პირვანდელი მეთოდი. ამის შესახებ არსებობს სხვადასხვა თეორია. ერთ-ერთი თეორიის მხედვით, პურეულს ძირიანად გლეჯდნენ (ფ. სპურელი და მისი მიმდევრები). ამგვარი მეთოდი ეთნოგრაფიულ სინამდვილეში დადასტურებულია ბევრგან, კერძოდ, საქართველოში, ხევსურეთში. ამგვარ მეთოდს ხევსურეთში იყენებენ იმ შემთხვევაში, როცა ყანა დაგვალულია და ამის გამო დაბალზეა მოსული ან ხრიოკ ადგილზეა მოწეული. მაგრამ ის, სადაც ყანა დაბალია და ნამგლით მკა არ ხერხდება ამოგლეჯა არაპრაქტიკული უნდა ყოფილიყო, რადგან მარცვლის უძველეს ჯიშებს უნდა ჰქონოდათ ფხა და სუსტი ღერო, აქ საჭირო იქნებოდა მოწყვეტილი თავთავისათვის საგანგებო ჭურჭელი, რაშიც მარცვალი ჩაცვივდებოდა (როგორც ეს ხდება ზოგან ბრინჯის აღების დროს).
ამიტომ, უფრო რაციონალური იქნებოდა დანით (კაჟი) ღეროს მოჭრა თავთავის ძირში. ამასთან, გასათვალისწინებელია ისიც, რომ მარცვლის პირველმა მომყვანმა დაიწყო პურეულის კულტივირება მარცვლისათვის და არა ჩალისათვის.
არქეოლოგიური მონაცემები ნეოლითის ხანისათვის მოწმობენ შემდეგ სამკალ იარაღებს: უტარო კაჟის დანას, ნახევრად წრიულ კაჟის დანას, წვეტიან კაჟის დანასა და მისთ.
საქართველოში კაჟის ნამგლის ჩასართავები ცნობილია V-IV ათასწლეულიდან.
არქეოლოგიური მასალა თავთავის მოჭრას კაჟის დანით ვარაუდობს, ხოლო ბიოლოგიური გამოკვლევის მიხედვით თავთავის ტეხვა-კრეფაა საგულისხმო. ეთნოგრაფიული მონაცემები მხარს უჭერს როგორც პირველს, ასევე მეორეს.
საქართველოს ტერიტორიაზე შნაკვის გავრცელება ლეჩხუმით და სამეგრელოთი არ შემოიფარგლება. ანალოგიური იარაღი დასტურდება აჭარაშიც "ხასი პური" თავთავის საკრეფად ნამგალთან და ხის დანასთან ერთად, აგრეთვე ცოცხის შესაკრავად, თაფლისა და სანთლის დასაწურავად. გურიასა და სამეგრელოში შანკო/შნკის სახელწოდებით შნაკვის მაგვარი იარაღი იხმარება ფიჭის დაწურვის დროს.
კოლუმელსა და პლინიუსთან დღემდე გაურკვეველი იარაღია მოხსენიებული. არ არის გამორიცხული, რომ ეს იარაღი ქართულ შნაკვისა და ასტურული mesories-ის მსგავსი ყოფილიყო.
ამგვარად, პურეულის მოწევა შნაკვის შემწეობით ძველი დროიდან მომდინარეობს და პურეულის ინიციალური ჯიშებს უკავშირდება.
ივანე ჯავახიშვილის აზრით, შნაკვით კრეფა შემოვიდა თავთავის ხელით მოწყვეტის მაგიერ და მას მოჰყვა მცენარის მოგლეჯა და მოჭრა.
აქსელ სტენბერგის მიხედვით, შნაკვით კრეფის მეთოდი წარმოადგენს ამოგლეჯის შემდგომ საფეხურს.
როგორადაც არ უნდა გადაწყდეს შნაკვის გამოყენების თარიღის საკითხი, აშკარაა, რომ ამ იარაღის გამოყენებამ ხელი შეუწყო მიწათმოქმედების ისეთ სისტემაზე გადასვლას, როგორიცაა მობნევით თესვა, ნაცვლად ადრე არსებული მარგილით (სვანურად წამ) რგვა (სვანურად წამ) და ქარჩის გამოყენება.
ლიტერატურა:
- Н. Вавилов, Мое путешествие в Испанию, Новый мир. М. 1937, кн. 2, с. 217
- ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს ეკონომიკური ისტორია, ტ. I, თბ., 1934
- Atel Steensberg, Ancient Harvesting Implement, Kobenhavn, 1943, გვ. 123
- გიორგი ჩიტაია, შნაკვი, საქართველოს ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ატლასი, მასალები, მეცნიერება, თბ. 1980, გვ. 74-77
