საწნახელი: განსხვავება გადახედვებს შორის

20:36, 26 აპრილი 2020-ის ვერსია

საწნახელი

ყურძნის დაწურვა საქართველოში უმთავრესად მამა-პაპური წესით, ფეხით წარმოებს საგანგები ჭურჭელში - საწნახელში. საწნახელი გვხვდება ხის, ქვისა და ქვითკირის. ქვითკირის საწნახელი განსაკუთრებით დამახასიათებელია ქართლ-კახეთისათვის. აქვეა გავრცელებული ხის საწნახელი, რომელიც არც თუ იშვიათად იმერელი ოსტატების მიერაა დამზადებული. დასავლეთ საქართველოში უმთავრესად ხის საწნახელი გამოიყენება, თუმცა აქა-იქ მთლიანი ქვისაგან (მონოლითისაგან) გათლილი საწნახელებიც დასტურდება.

გასული საუკუნის მეორე ნახევრის მასალებითაც აღმოსავლეთ საქართველოს უმრავლეს რაიონებში (დუშეთის, თიანეთის, თელავისა და სიღნაღის მაზრებში და გორის მაზრის აღმოსავლეთ ნაწილში) ქვითკირის საწნახელი ჭარბობდა ხისას და მხოლოდ დასავლეთ საქართველოს მომიჯნავე რაიონში (გორის მაზრის დასავლეთ ნაწილში) უფრო ფართოდ ხის ნავი იყო გავრცელებული.

ხის საწნახელი, ჩვეულებრივ, ცაცხვის (უფრო იშვიათად წაბლის, თელისა და სხვ.) ხის გულამოღებული და საგანგებოდ გათლილ მორს წარმოადგენს. საქართველოში იგი ნაირი სახელწოდებითაა ცნობილი: ნავი (ქართლ-კახეთი), საწნახელი (ქართლი, იმერეთი, გურია,, რაჭა), ოჭინახ (სამეგრელო), ხორგო (რაჭ-ლეჩხუმი), ხაპი (რაჭა).

საქართველოს მარნებში სხვადასხვა სიდიდისა და ტევადობის საწნახელებს ვხვდებით. მცირე ზომის საწნახლიდან, რომელიც 20-40 ფუთ ყურძენს იტევს, ვიდრე 3000 ფუთის ტევადობის საწნახელამდე. უფრო ხშირია 80-100 ფუთიანი საწნახელი. საწნახელის სიგრძე ოთხიდან ათ არშინამდე მერყეობს.

უზარმაზარი საწნახელის ნახატი შემოგვინახა XVII საუკუნის იტალიელი მისიონერის კასტელის ჩანახატების ალბომმა. სურათზე ჩანს, რომ საწნახელს კიბე აქვს მიდგმული, მზიდავები ამ კიბით ადიან და საწნახელში ცლიან ყურძნით სავსე გოდრებს.

ხის საწნახელის ტიპოლოგიური კლასიფიკაცია, რაც წინამდებარე სტატიაში ქვემოთ იქნება მოტანილი, ემყარება შემდეგ ნიშან-თვისებებს: (ა) საწნახლის მოყვანილობა, მისი ღრუს თავისებურება; (ბ) თავ-ბოლოს გამოყვანის თავისებურება და თავის შეკვრის წესი; (გ) ტკბილის გამოსასვლელი ჭრილისა და ბაქანის (ინდურის) თავისებურება.

მოყვანილობის მიხედვით ერთმანეთისაგან ვასხვავებთ საწნახლის გაკუთხულ, მრგვალ და ნახევრადგაკუთხულ სახეობებს. გაკუთხულ საწნახელს აქვს სწორად, ბრტყლად გათლილი, ოდნავ დაქანებული (შიგნით შეწეული) გვერდები, რომლებიც ძროსთან (ფსკერთან) მახვილ კუთხეებს ქმნის. ამგვარი საწნახელი უფრო ხშირად ერთი მორიდანაა გამოთლილი. თავები, ანუ შუბლები თავისივე ხისა აქვს. თავებს მეტი სიმტკიცისათვის მუხის ან წაბლის უღლებს უკეთებენ. უღელი ხის ჩარჩოა, ზემოდან მოხრილი, გვერდებიდან კი სოლებით გამაგრებული.

მრგვალ საწნახელს გარედან მორის მოყვანილობა აქვს შერჩენილი და მისი ღრუც მომრგვალებულია. ამგვარი საწნახელი უფრო ხშირად თავგამოყენებულია - ბოლოებში ჩასმული აქვს მთლიანი, ანდა 2-3 ნაწილისაგან შედგენილი თავები, იშვიათად ვხვდებით, აგრეთვე, მთლიანი ხისგან გამოთლილ თავგამოუყენებელ მრგვალ საწნახელს.

თავგამოყენებული საწნახლები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან თავისა და ბოლოს შეკვრის თავისებურებებით. ცნობილია თავის შეკვრის, ანუ, როგორც იმერეთში ამბობენ, თავის გადაფსკვნის ორი ძირითადი წესი: თავის შიგნიდან გამოყენებისა და თავის ზემოდან ჩადგმის წესი. ამ ნიშნის მიხედვით შეიძლება გამოიყოს საწნახელის ორი სახეობა: (1) შიგნიდან თავგამოყენებული; (2) ზემოდან თავჩამოდგმული.^[1]

შიგნიდან თავგამოყენებული საწნახელი დამოწმებულია გურიაში, სადაც ის ცნობილია თავგამოდებული, აგრეთვე როგორგამოყენებული საწნახელის სახელით. როგორგამოყენებულ საწნახელს წინა ნაწილი, ე. ი. როგო, შიგნიდან აქვს მორგებული საგანგებოდ გაკეთებულ საფეხურის მაგვარ ამონაჭერზე. როგორ გასამაგრებლად მის ნაპირებს ტკბილში აზელილი ნაცრით ლესავენ. ზოგჯერ მიმართავენ კანაფის მეშვეობით როგოს დამატებით გამაგრების ხერხს. როგორ შუა ადგიალს გახვრეტენ და კანაფს გაუყრიან. კანაფის ერთ ბოლოზე მოაბამენ ჩხირს, რომელიც შიგნიდან არის გამოგებული როგოზე, კანაფის მეორე ბოლოზე გამობმულია ჯოხი, რომელიც გარედან ებჯინება საწნახელს.^[2]

ზემოდან თავჩადგმული საწნახელის ბოლოები, ჩვეულებრივ სამი ნაწილისგანაა შედგენილი. ორი ნაპირის ფიცარია, ნახევარწრისებური ფორმისა, დასავლეთ საქართველოში ფალანგებად წოდებული, მესამე კი - მათ შორის ჩაჭედილი ვიწრო სოლისებური საჭექი ანუ შუანა საფსკრავი. აღმოსავლეთ საქართველოში სატიხრავ ფიცრებს სართაულები ეწოდება.^[3] შუბლები გარედან ვიწრო ლატანით ხმალა მაგრდება. საფსკრავი რომ არ მოირყას, მჭიდროდ იჯდეს საწნახლის თავსა და ბოლოში, მას კარგად გამომშრალ ხისგან აკეთებენ. ამისათვის გამოიყენება ცაცხვის ხე (იმერეთი, რაჭა), აგრეთვე წაბლი (სამეგრელო).

გაკუთხული საწნახელი გავრცელებულია ქართლ-კახეთსა და ზემო იმერეთში. მრგვალი საწნახელის ინტენსიური გავრცელების არეალი მოიცავს გურია-სამეგრელოს, რაჭა-ლეჩხუმს და ქვემო იმერეთს. სადემარკაციო ხაზი მათ შორის შუა იმერეთზე გადის. ამასთან აღსანიშნავია, რომ თითოეული ამ ტიპის გავრცელების არეში ალაგ-ალაგ შეინიშნება მეორე ტიპის სპორადული გავრცელებაც; სახელდობრ: მრგვალი საწნახლისა - უპირატესად იმერეთის მოსაზღვრე შიდა ქართლის დასავლეთ რაიონებში, ხოლო გაკუთხული საწნახლისა - დასავლეთ საქართველოს სამხრეთ ნაწილში (ბაღდათის, ვანის რაიონები, გურია). უფრო ფართო მასშტაბით კი ამ ტიპების თანაარსებობას ადგილი აქვს ამ ძირითად არეალებს შორის მდებარე შუალედ ზოლში (შუა იმერეთი).ეს ზოლი წარმოადგენს არა მარტო ამ ორი ტიპის შეხვედრის ადგილს, არამედ, აგრეთვე, ნახევრადგაკუთხული ე.წ. ნაშურიანი საწნახელის გავრცელების რაიონსაც. ნაშურიანი საწნახელი ერთგვარი ჰიბრიდული ფორმაა, რომელსაც ორივე ტიპისათვის დამახასიათებელი ნიშნები გააჩნია. მისი კედლის ზედა ნაწილი ბრტყლად არის გათლილი, გაკუთხულია, ქვედა ნაწილი კი მრგვალად არის დატოვებული. ეს ნაწილები ისეა გაერთიანებული, რომ საწნახელს წიბო არა აქვს, წიბოს ადგილი მომრგვალებულია.

ნახევრადგაკუთხული საწნახელი ჩვეულებრივ მაშინ ითლება, როდესაც სასაწნახლე ხე პატარაა და მისი მოცულობის მაქსიმალურად გამოყენებით არიან დაინტერესებული. იმერელი მთხრობლებისაგან ხშირად გაგვიგონია: "ხე პატარა იყო და საწნახელს ნაშური შეჰყვა, ნაშურიანი გავთალეთო". საქმე ის არის, რომ მორის გარედან გათლისას, გაკუთხვისას ღრუს მოცულობა, მისი ტევადობა საგრძნობლად მცირდება. გაკუთხულისაგან განსხვავებით, მრგვალი საწნახელი იძლევა ხის მოცულობის მაქსიმალურად გამოყენების შესაძლებლობას. ამ თვალსაზრისით თუ შევაფასებთ მას, მორში ამოპობილი ჭურჭლისათვის მისი კონსტრუქცია შეიძლება ითქვას, ოპტიმალურია. მთხრობლები აღნიშნავენ, რომ შედარებით მცირე ზომის ხისგან შეიძლება გაითალოს მრგვალი საწნახელი, რომელიც საწნახლის ზომის მინიმალურ სტანდარტს პასუხობს, მაგრამ ამავე ზომის ხისგან ვერ გაითლება გაკუთხული საწნახელი. გაკუთხული საწნახლის ზემოაღნიშნული ნაკლი დაძლეულია, აგრეთვე, ნაშურიან საწნახელში, რომელსაც შენარჩუნებული აქვს მრგვალი საწნახელის არსებითი ნიშანი: მისი ღრუ თითქმის სავსებით მომრგვალებულია, მრგვალ საწნახელისებურია; ზედა ნაწილის გაკუთხვა არ ახდენს არსებით გავლენას მის ტევადობაზე. ამაშია ნაშურიანი საწნახლის უპირატესობა გაკუთხულ საწნახელთან შედარებით.

შეიძლება დაისვას კითხვა, თუკი მთლელი საწნახლის მოცულობის გაზრდითაა დაინტერესებული, რატომ არ უტივებს იგი ხეს სავსებით შორისებურ ფორმას, როგორც ეს კეთდება სამეგრელოში ან ქვემო იმერეთის რიგ რაიონებში.

ნახევრადგაკუთხული საწნახლის არსებობა ბუნებრივი ჩანს იქ, სადაც გაკუთხვის წესს მისდევენ ან მას რაიმე მიზეზის გამო უპირატესობას ანიჭებენ. მაგალითად, ზემოიმერელ მთხრობელთა შეხედულებით, "შნოვება სწორედ გაკუთხულ საწნახელს აქვს". მრგვალი საწნახელი, მათივე დახასიათებით, "გვამიანია, დიდი, მაგრამ უშნოა". მთლელს, რომელიც ცდილობს მორს ბრტყლად გათლილი იერი მისცეს, რამდენადაც ამის საშუალებას მისი ზომა იძლევა, ცხადია, ერთგვარ სახელმძღვანელო ნიმუშად გაკუთხული საწნახელი აქვს აღებული. ასე რომ არ ყოფილიყო, ის მრგვალ საწნახელს გათლიდა და საწნახლის ტევადობის პრობლემასაც იოლად გდაჭრიდა.

აღსანიშნავია, რომ საქართველოში გავრცელებული საწნახლის ტიპები (მრგვალი და გაკუთხული) გარკვეულ კავშირს ამჟღავნებენ ღვინის ადგილობრივ ტექნოლოგიასთან. მთხრობლები მიუთითებენ, რომ ვიწროპირიანი, მორის მოყვანილობაზე დატოვებული და შიგნიდან მომრგვალებული საწნახელი კარგადაა მომარჯვებული ღვინის დასადუღებლად ("საწურად გაკუთხული ჯობს, სადუღრად კი - მრგვალი"). დასავლეთ საქართველოს კუთხეებში (გურია-სამეგრელო, რაჭა-ლეჩხუმი, ქვემო იმერეთი) იგი ასრულებს არა მარტო ყურძნის დასაწური, არამედ, აგრეთვე, ღვინის დასადუღებელი ჭურჭლის დანიშნულებას.^[4][5]

ხის საწნახლის მნიშვნელოვან მახასიათებელს წარმოადგენს ინდურისა და ტკბილის გამოსასვლელი ჭრილის თავისებურება. ჩვენ გამოვყობთ ინდურ-სადინარის სამ ვარიანტს: (1) კახურს, (2) ქართლულ-იმერულს (რაჭულ-ლეჩხუმურს), (3) გურულ-მეგრულს.

1. კახური ნავის სადინარი წარმოადგენს ხის ან ტყავის მილს. მილი ჩასმულია ხვრელში, რომელიც დატანებულია ნავის კედლის ძირში შუა ადგილას. თვით ნავს ფსკერზე გაკეთებული აქვს ღარები ტკბილის სადენად. წინიდან ფიცრის ბაქანი აქვს დაკრული ყურძნიანი გოდრების დასადგმელად.^[6][7] გარდა ბაქნიანი ნავებისა, გვხვდება უბაქნო ნავები.^[8]
2. სხვაგვარად აქვთ მოწყობილი ინდური და ტკბილის სადინარი ხვრელი ქართლულ და იმერულ (რაჭულ-ლეჩხუმურ) საწნახლებს: ტკბილის გამოსასვლელი ჭრილი დატანებულია საწნახლის თავის ძირში; ხვრელიდან გამოსული ტკბილი გადმოდის საწნახლის წინ წამოშვერილ ბაქანზე - ინდურზე, რომელიც შუაში დაღარულია ტკბილის სადენად.
3. გურულ და მეგრულ საწნახლებს ინდური და ტკბილის გამოსასვლელი ხვრელი ხშირ შემთხვევაში არა აქვთ.
   

მრგვალი და გაკუთხული საწნახლის ტიპები საქართველოში სხვადასხვა კუთხეში ინდურ-სადინარის სხვადასხვა ვარიანტს უკავშირდება. ვხვდებით გაკუთხულ საწნახელს კახურ ყაიდაზე მოწყობილი ინდურ-სადინრით, ქართლულ-იმერულ ყაიდაზე მოწყობილი ინდურ-სადინრით, უსადინრო გაკუთხულ საწნახელს (გურია); მრგვალ საწნახელს იმერულ ყაიდაზე მოწყობილი ინდურ-სადინრით (ქვემო იმერეთი, რაჭა-ლეჩხუმი), უსადინრო მრგვალ საწნახელს (იმერეთი, რაჭა, სამეგრელო). ამის საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ არ არსებობს კორელაცია საწნახელის მოყვანილობასა და ინდურ-სადინრის თავისებურებებს შორის. სამაგიეროდ შეიმჩნევა გარკვეული მიმართება ინდურ-სადინრის თავისებურებებსა და ტკბილის ფილტრაციის წესებს შორის.

ინდურ-სადინრის თითოეულ ვარიანტს ტკბილის ფილტრაციის განსაზღვრული წესი შეესატყვისება: კახურ ნავში, რომელსაც სადინარი გვერდზე აქვს დატანებული ტკბილი იფილტრება საწნახლის სიგრძეზე ჰორიზონტალურად გადებული ლახტის ან საგანგებოდ დახვრეტილი ფიცრის - ტუპკირის მეშვეობით, რომელზედაც შლიან ჩადუნას, შალაფას ან ცოცხმაგარას.^[9] იმერულ და რაჭულ საწნახლებში და ხშირ შემთხვევაში ქართლურ ნავში, რომელთაც ტკბილის სადინარი ხვრელი თავში აქვთ გაკეთებული, ფილტრაცია წარმოებს სადინართან მოთავსებული ციცხვის (ლერწების კონა) დახმარებით; სამეგრელოში, სადაც უსადინრო საწნახელებია გავრცელებული, დამკვიდრებულია ტკბილის ფილტრაციის სრულიად განსხვავებული წესი: საწნახლის ბოლო ნაწილი ნედლი გვიმრით გადაიტიხრება, დაწურული ტკბილი საწნახლის დაბალ ნაწილში გროვდება (საწნახელი ოდნავ დაქანებით დგას ხის ძეკვებზე), საიდანაც ხირკეთი (ტელიანი გოგრისაგან დამზადებული ჭურჭელი) კოკაში გადაასხამენ, იქიდან კი ლაგვანში გადაიტანენ.

ხის საწნახლის ტიპოლოგია საბოლოოდ შემდეგ სახეს იღებს: ჩვენ გამოვყოფთ 1. გაკუთხულ საწნახელს მისი სამი ვარიანტული სახესხვაობით; (ა) კახური ნავი გვერდზე დატანებული სადინრით; (ბ) ქართლულ-ზემოიმერული საწნახელი თავში დატანებული ხვრელით, (გ) გაკუთხული უსადინარო საწნახელი (ე. ი. ჭანური საწნახელი გურიაში); 2. ნახევრადგაკუთხულ საწნახელს თავში დატანებული ხვრელით; 3. მრგვალ საწნახელს შემდეგი ვარიანტული სახესხვაობებით: (ა) თავგამოუყენებელი უსადინრო საწნახელი; (ბ) თავგამოუყენებელი საწნახელი თავში დატანებული ხვრელით; (გ) ზემოდან თავჩადგმული საწნახელი; (დ) შიგნიდან თავგამოყენებული (როგორგამოყენებული) უსადინარო საწნახელი.

თუ ერთმანეთისაგან გეოგრაფიულად მაქსიმალურად დაშორებულ რეგიონებში, კახეთსა და გურია-სამეგრელოში გავრცელებულ საწნახელის ტიპებს ზემოგანხილული ნიშნების მიხედვით ერთმანეთს შევადარებთ, მათ შორის არსებით სხვაობას აღმოვაჩენთ. კახური ნავი ხშირად გაკუთხულია, ტკბილის სადინარი ხვრელი გვერდებზე აქვს დატანებული და ბაქანიც გვერდზე აქვს მოდგმული. ამასთან, ჩვეულებრივ, მთლიანი მორისაგან ითლება. გურია-სამეგრელოში გავრცელებული საწნახლები მრგვალია თავგამოყენებული, ტკბილის გამოსასვლელი ხვრელი და ინდური ხშირად სულაც არა აქვთ. თუ მხოლოდ გურიით შემოვიფარგლებით, თავის შეკვრის სპეციფიკურ, მრგვალი საწნახელისათვის დამახასიათებელ წესსაც დავადასტურებთ (როგორგამოყენებული საწნახელი), ნაწილობრივ განსხვავებულია ხსენებულ კუთხეებში დამკვიდრებული საწნახლების ფუნქციაც - ყურძნის დაწურვა კახეთში, დაწურვა და ღვინის დადუღება გურია-სამეგრელოში.

გავაფართოვოთ ჩვენს მიერ მოხაზული რეალები, ისე, რომ მათ შორის წყალგამყოფი ხაზი შუა იმერეთზე გავიდეს, ე. ი. დასავლეთის არეალში შევიყვანოთ რაჭა-ლეჩხუმი და ქვემო იმერეთი, ამ ზოლში აღმოვაჩენთ მრგვალი საწნახლის სახეობას, რომელსაც ტკბილის სადინარი ხვრელი და ინდური თავში აქვს გაკეთებული, ხოლო აღმოსავლეთით, მის მომიჯნავე არეში (ზემო იმერეთი, ქართლი), გაკუთხული საწნახლის სახეობას, რომელსაც ინდური და ტკბილის გამოსასვლელი ჭრილი ზუსტად ასევე აქვს მოწყობილი.

მაშასადამე, ერთმანეთისაგან მაქსიმალურად დაშორებულ არეებში გვაქვს მრგვალი და გაუთხული საწნახლის მაქსიმალურად განსხვავებული ვარიანტები, ხოლო მათ შორის მდებარე ტერიტორიაზე ამ ძირითადი ტიპების ისეთი სახესხვაობანი, რომლებიც ინარჩუნებს რა ზოგიერთ განმასხვავებელ ნიშანს, საერთო ნიშან-თვისებებსაც ამჟღავნებს: კერძოდ, ერთი მხრივ მრგვალი საწნახლის იმ ძირითად ტიპს, რომელიც რაჭ-ლეჩუმსა და ქვემო იმერეთშია გავრცელებული, და მეორე მხრივ, გაკუთხული საწნახლის ტიპს, რომელსაც ზემო იმერეთში და ქართლში ვადასტურებთ, მიუხედავად არსებითი სხვაობისა (მოყვანილობა, ფუნქცია) აქვთ საერთო ნიშანი - თავთან გაკეთებული ინდური და თავშივე დატანებული ტკბილის გამოსასვლელ ხვრელი.

საწნახლის გათლა.

ხის საწნახლებს უპირატესად ხელმარჯვე გლეხები თლიდნენ, ოღონდ თავებს ჩასასმელად და საწნახლის საბოლოოდ დასამუშავებლად ოსტატს - მესაწნახლეს ქირაობდნენ. იყიდებოდა აგრეთვე ოსტატების მიერ დამზადებული საწნახლებიც.

საწნახლის დამზადების პროცესი რამდენიმე საფეხურს შეიცავს: 1. ხის შერჩევა, 2. ხის მოჭრა და პირველადი დამუშავება (გამოკოპიტება). 3. გათლა.

ტყეში სასაწნახლე ხის მოსაჭრელად ჩვეულებრივ რამდენიმე კაცი წავიდოდა ხოლმე. ოსტატის მონაწილეობა პირველ ეტაპზე სავალდებულო არ იყო, მაგრამ შეამხანაგებულთა შორის ერთი მაინც უნდა ყოფილიყო ამლარავი, მესაწნახლეობაში მეტნაკლებად გამოცდილი პირი, რომელმაც ზომების აღება და ლარის დაკვრა იცოდა და ნაკლებად გამოცდილ მეზობელს დახმარებას გაუწევდა. ასე რომ, სამუშაო ხშირად რამდენიმე კაცს შორის იყო განაწილებული: საჯაფო საქმეს თვით პატრონი ასრულებდა, აზომვას და ლარების დაკვრას უფრო გამოცდილ მეზობელს ან ნათესავს აკისრებდნენ, ყველაზე უფრო რთულ საქმეს - შეყელვას და წმინდად გათლას კი - ოსტატს.

სასაწნახლე ხის მოჭრა უპირატესად შემოდგომაზე და ზამთარში სცოდნიათ. მთხრობელთა მითითებთ აპრილის თვიდან აგვისტომდე ხის მოჭრა მიზანშეწონილი არ არის. "ლოპოობის დროს ხე ჩერჩეტია, კანი ძვრება, წვენი სდის". ვისაც ეჩქარებოდა საწნახლის გათლა, ხის მოსაჭრელად ზაფხულის ბოლოს მიდიოდა. ნამარიობებს როცა ლოპოობის დრო გასულია, ხე უკვე შეიძლება მოიჭრას, მაგრამ საუკეთესო დროთ შემოდგომის მიწურული და ზამთრის თვეები ითვლებოდა. მთხრობლის სიტყვით, "ხე იმ დროს არა მარტო შეკანულია და დამწიფებულია, არამედ კარგად მოშუშებულიც."

სასაწნახლედ ცდილობდნენ შეერჩიათ უზადო ხე, სწორი (ტოლოკა) ან სულ ოდნავ მოხრილი, ამასთან კვერცხივით მრგვალი ან ოდნავ ბრტყელი. თუ ძალზე "დიდი იყო ხე", ამჯობინებდნენ მის გათლას სიბრტყეზე, რათა მწურავი არ ჩამალულიყო საწნახელში. სასაწნახლედ სასურველია შეირჩეს ლატა ხე, რომელსაც რამდენიმე არშინის გაყოლებით როკი არა აქვს. საწნახლისათვის უვარგისია დეფორმირებული უგვერდულა ხე, რომელსაც "გვერდს ვერ უნახავ, ვერ გაასწორებ, ბევრს მოათლი და აღარაფრი შეგრჩება." თუ ხეს რაიმე ზადი აღმოაჩნდა (ფოტორი, ტყურჯი, რვილი) ცდილობენ ეს ადგილი ამოსაპობ მხარეს მოაქციონ. აღსანიშნავია, რომ სასაწნახლე ხის უფრო მკაცრად შერჩევა ხდებოდა იქ, სადაც გაკუთხულ საწნახელს ხმარობდნენ (აღმ. საქართველო, ზემო იმერეთი). საქმე ის არის, რომ გაკუთხული საწნახელი უფრო ხშირად მთლიანი მორისაგან ითლებოდა თავგამოუყენებლად, ამიტომ ღრუიანი ხე მისთვის გამოუსადეგარი იყო. მრგვალი თავგამოყენებული საწნახლების სათლელად კი ამგვარი ხე ფართოდ გამოიყენებოდა. ამით აიხსნება ის გარემოება, რომ ქართლელები და ზემო იმერლები სასაწნახლედ სავსებით საღ, ტანმრთელ ხეებს ეტანებოდნენ, ქვემო იმერლები კი ღრუიანი ხეებითაც იოლად გადიოდნენ ფონს. ღრუს არსებობა ხის თავსა და ბოლოში არ ქმნის მათთვის დაბრკოლებას, რადგანაც დეფექტიანი ნაწილი შეიძლება ამოიკვეთოს და სატიხრავი ფიცრები ჩაისვას.

საწნახლისათვის ყველაზე უფრო შესაფერის ჯიშარ ითვლება ცაცხვი, რომელიც იოლად სათლელი ნაქსოვი და სუფთა ხეა და რაც მთავარია, დაბზარვა-დაპობა არ იცის, უფრო იშვიათად იყენებდნენ წაბლს. წაბლი მაგარი ჯიშია, მაგრამ ადვილად იბზარება.

ხის მოჭრისას სავალდებულოდ ითვლებოდა მთვარის ფაზების გათვალისწინება. მთხრობელთა მითითებით, "ხე რომ არ დარკილოს, კარგ მთვარეზე უნდა მოიჭრას" (ასეთად მიჩნეულია გამოხუთშბათებული მთვარე) ან ყოველ შემთხვევაში ხეს კარგ მთვარეზე რამდენიმე ნაფოტი მაინც უნდა აათალონ.

ხის მოსაჭრელად გრძელტარიან ნაჯახს იყენებდნენ. სანამ საწნახლის გათლას შეუდგებოდენ, მოჭრილი ხე უნდა დაიმოროს. თუ ხე ძნელად მისადგომ ადგილზეა მოჭრილი, მას ბოგირს მოუწყობენ. მიწაზე დადებული გლანების (პალოების) მეშვეობით ხეს სასურველ ადგილზე მიაგორებდნენ. აქ ხე აიზომება და ბოლოში ბირდაბირით გადაიხერხება / გადაიმორება. გადამორილი ხე, უკვე გამზადებულია გასათლელად. თუ ხე ვაკეზეა, მას დაბაჯგავენ - ბაჯგებით გაამაგრებენ. თუ ფერდობია - ხეს ხარაჩოს გაუკეთებენ: საგანგებოდ დასობილ ორკაპა ბაჯგებზე დებენ ძელს, რომელზედაც პალოებს დაალაგებენ. ამგვარად მოწყობილ ხარაჩოზე ანუ ლოგინზე შეაგორებენ ხეს. ზუზათი გაასწორებენ და გათლას შეუდგებიან.

საწნახელის გათლას პირის დაჭტით იწყებენ. მორს ზემოდან ცულით გააბრტყელებენ. ამის შემდეგ ხე უნდა დაილაროს - მას ნახშირში ამოვლებულ ლარს დააკრავენ. საწნახელი, ჩვეულებრივ, ოთხ ლარში ითლება, ორი - გვერდის ანუ ნაპირის ლარია, ორიც - შიგნითა ანუ ამოსაპობი ლარი. კედლების გასასწორებლად ზოგჯერ დამატებით საწმინდო ლარის დაკვრაც უხდებათ. კედლების სისქე ჩვეულებრივ 2 გოჯია. იგი განისაზღვრება შიგნითა და გარეთა ლარებს შორის დატოვებული მანძილით, ხოლო საწნახელის გულის (ყურძნის ჩასაყრელი ღრუს) სიგანე დამოკიდებულია შიგნითა ლარებს შორის დატოვებულ მანძილზე. გურული მასალების მიხედვით საწნახლის პირის (ანუ გულის) სიგანე 7-10 ვერშოკი უნდა დაეჭირათ.^[10] მას შემდეგ რაც საწნახელს პირს დააჭრიან, მის შიგნიდან გამზადებას - გულის ამოჩეხვას შეუდგებიან. ამოჩეხვას გრძელტარიანი ნაჯახით იწყებენ. თავდაპირველად ნაჯახის საბრუნავს ამოაპობენ. მოჰყვებიან საწნახლის თავიდან და ბოლომდე ჩავლენ. ნაჯახს ყოველ 2-3 გოჯზე უჭდობენ და ბელიშები (ნაპობი) ამოაქვთ. ერთ პირს რომ ამოიღებენ, მერე ბოლოდან წამოვლენ და ა. შ. 4-5 გოჯის სიღრმეზე გრძელტარიანი ნაჯახით მუშაობენ, უფრო ღრმად კი, სადაც ამგვარი ნაჯახი ძნელი მოსახმარია, მოკლეტარიან ხებრუნდს იყენებენ (ნაჯახს ტარს გამოუცვლიან, მოკლე მოხრილ ტარს დააგებენ). ხებრუნდით რამდენიმე პირი ამოიღება. რც უფრო უახლოვდება მთლელი ძროს მით უფრო მეტად ფრთხილობს, რომ საწნახელი ზედმეტად არ ამოაპოს. განსაკუთრებული სიფრთხილეა საჭირო, როდესაც ეჩოთი საწნახლის წმინდად გათლას შეუდგებიან. ეს სამუშო ჩვეულებრივ, სახლში სრულდება.

გამოკოპიტებულ საწნახელს 2-3 კვირით პირქვე დამხობილს ტოვებდნენ. რომ გამოშრებოდა გამჩატდებოდა, სახლში წამოიღებდნენ. საქართველოს მთაგორიანი რელიეფის პირობებში იდიდ საწნახელის გადატანა მნიშვნელოვან სიძნელეებთან იყო დაკავშირებული. იგი მოითხოვდა სრულფასოვან პირუტყვს და საკმაო რაოდენობით დამხმარე ძალას. თუ ხის დამუშვების ადგილიდან შეიძლებოდა საზიდის გამოყენება, საწნახლის წამოღებაში რამდენიმე კაცი მონაწილეობდა. წინააჭმდეგ შემთხვევაში კი უხდებოდათ ნადის (მეშველის) შეწევა, რომელშიაც 20-28 კაცი მონაწილეობდა.

პირველყოვლისა, საწნახელი სახაროზე (სახარო გზაზე) უნდა გამოეტანათ, სადაც პირუტყვის გამოყენების საშუალება მიეცემოდათ. ძნელად მისადგომი ადგილიდან საწნახელი საგორავების დახმარებით გამოჰქონდათ. სადაც საგორავებს ვერ იხმარდნენ - მხრით "კაცობრ გამოჰქონდათ". საწნახელს გარდიგარდმო კეტებს დააკრავდნენ და რამდენიმე კაცი მხრით შეუდგებოდა. ზოგჯერ უხდებოდათ საწნახლის თავდაღმართზე დაცურება. საწნახლის ძროზე ჯარჯის კონას დააკრავდნენ და ისე გადმოუშვებდნენ საშვავეში.

სახაროზე მიტანილი საწნახლის წასაღებად გამოიყენებოდა როგორც ბორბლიანი, ისე უბორბლო საზიდი. მორჩილი საწნახელი ხელნა ურმით გადაჰქონდათ. დიდი საწნახელი გადაჰქონდათ დაბალი გოგორათვლიანი ურმით - გოგრაჭათი. ხშირ შემთხვევაში მას ფრჩხილებით ანუ ლაშკინის დახმარებით ეზიდებოდნენ. ფრჩხილებს საწნახლის საფრჩხილეში ამოუყრიდნენ და ჯაჭვით ან წკნელით უღელზე დაამაგრებდნენ. კლდე-ღრეში და მოსახვევებში მეკეტურნი (კეტებით შეიარაღებული კაცები) ეხმარებოდნენ. კეტს ტვირთს ამოსდებდნენ და ისე გადაჰქონდათ. თრევით წამოღების დროს საწნახელს ძირი რომ არ გაცვდომოდა, გამოკოპიტებისას მას ბოლოზე მომსხო მომრგვალბულ ნაწილს ე.წ. სათრევს / დუმას უტოვებდნენ, რომელიც შემდეგ მოითლებოდა. სახლში მოტანილი საწნახელი უნდა წმინდად გაითალოს. მთლელი საწნახელში ჯდება და ძროს ეჩოთი თლის. ინდურს რომ მიუახლოვდება დაჩოქილი მუშობს, თან დროდადრო ძროს სისქეს ზომავს, რომ "ფსკერმა არ მოატყუოს; ეჩომ გვერდზე არ გაიხედოს, ან ძროში არ გავარდეს".

გვინდა ხაზი გავუსვათ არსებით სხვაობას, რაც მრგვალი და გაკუთხული საწნახლის გათლის წესებში შეიმჩნევა და რაც მათი განსხვავებული ფორმით არის შეპირობებული. მრგვალი საწნახელი ხის ნაზარდის გაყოლებით ითლება და საბოლოოდ "ერთი წლის ქსოვილის გაყოლებაზე უნდა დადგეს". ეს კარგად ჩანს გურული და რაჭული მასალების მიხედვით.^[11][12] გაკუთხული ბრტყელი საწნახლის გათლისას ამ წესის დაცვა შეუძლებელია. გაკუთხულ საწნახელს ბრტყლად ჩაჭრა ჭირდება და მისი ღრუს მოყვანილობა ხის ნაზარდს არ მიჰყვება.

ყველაზე უფრო რთულ საქმედ საწნახლის კეთებისას თავების ჩასმა (დახიტვა - რაჭა; ცონუა - სამეგრელო). ჯერ საინდურე ადგილი ჩაიხერხება, შემდეგ თავების ჩასასმელ ღარს თეგით ამოჭრიან, საწნახელს შუბლს გაუჭრიან და სატიხრავ ფიცრებს (ფალანგებს) ჩასვამენ ღარში. შუაში სოლისებურ საჭექს ჩაჭედავენ. ფალანგებს ე. წ. ყალიბის (შაბლონის) მეშვეობით ჭრიან, რომელსაც წინასწარ მოარგებენ საწნახლის კედლებს.

ხის საწნახელი ქართულ წერილობით ძეგლებში პირველად ნიკორწმინდის სიგელში (XI ს.) მოიხსენიება. უფრო ადრეული ხანის ძეგლებში ტერმინი საწნახელი აღნიშნავს როგორც ყურძნის დასწურ ჭურჭელს, ისე ზეთის გამოსახდელ ჭურჭელს თუ ხელსაწყოს. ამასთან, ზოგჯერ ნათელი არ არის რა მასალისაგან დამზადებულ საწნახელთან გვაქვს საქმე.^[13] ბუნებრივია ვიფიქროთ, რომ საქართველოში, მევენახეობა-მეღვინეობის უძველესი ტრადიციების ქვეყანაში, რომელსაც ხე-ტყის მნიშვნელოვანი რესურსები გააჩნდა, ხის საწნახელი ადრეულ ხანაშივე იქნებოდა გამოყენებული. ამაზე მიუთითებს ისეთი არქეოლოგიური მარნების არსებობა, სადაც ნახულია დიდი ქვევრები, ხოლო ქვის საწნახელი აღმოჩენილი არ არის.^[14]

XIX საუკუნისა და უფრო ადრეული ხანის მონაცემების მიხედვით, არამც თუ არ შეიძლება ხის საწნახელის ცალკეული ტიპების გავრცელების არეების თუნდაც მიახლოვებით მოხაზვა, არამედ საერთოდ არ მოგვეპოვება საწნახელების ისეთი აღწერილობა, რომელიც მათი ტიპოლოგიის დადგენის საშუალებას მოგვცემდა.

თუ მივიღებთ, რომ საწნახლის ტიპების გავრცელების აწინდელი სურათი რამდენადმე შეცვლილი სახით უფრო ადრეულ ვითარებას ასახავს, მაშინ მასზე დატრდნობით შეიძლება წამოვაყენოთ ზოგიერთი ვარაუდი.

ჩვენი აზრით, მრგვალი საწნახელი შეიძლება დასავლეთ საქართველოსათვის, ხოლო გაკუთხული საწნახელი აღმოსავლეთ საქართველოსათვის დამახასიათებელ ელემენტად მივიჩნიოთ. მრგვალი საწნახლის გავრცელება აღმოსავლეთ საქართველოში უნდა იყოს შედარებით გვიანდელი მოვლენა. ამის სასარგებლოდ ლაპარაკობს აღმოსავლეთ საქართველოში მისი გავრცელების თავისებურება: შედარებით უფრო ხშირი - იმერეთის მოსაზღვრე ან მის მახლობელ რაიონებში (ხაშური, ქარელი) და უფრო იშვიათი - დასავლეთ საქართველოდან დაცილებულ რაიონებში (ქართლის აღმოსავლეთი ნაწილი, კახეთი). შესაძლებელია გაკუთხული საწნახლის გავრცელების ადრინდელ ვრცელ რეგიონს, გარდა აღმოსავლეთ საქართველოში, წარმოადგენდეს სამხრეთი საქართველო. უფრო თამამად ეს შეიძლება ვამტკიცოთ მესხეთის შესახებ, სადაც გაკუთხული საწნახელი ზოგ სოფელში ამჟამად არ წარმოადგენს დიდ იშვიათობას. მეტი სიფრთხილით ამგვარი ვარაუდი შეიძლება წამოვაყენოთ საქართველოს აწინდელ საზღვრებს მიღმა მდებარე ძველი ქართული პროვინციების მიმართ. ამის საფუძველს გვაძლევს: 1. გაკუთხული საწნახლის გავრცელება დასავლეთ საქართველოს მთელ სამხრეთ ზოლში (ბაღდათის, ვანის რაიონები, გურია). ბუნებრივია დავუშვათ, რომ ეს ზოლი კიდევ უფრო სამხრეთით მდებარე ისეთი რეგიონის გაგრძელებას წარმოადგენს, რომელიც ოდესღაც გაკუთხული საწნახლის ინტენსიური გავრელებით ხასიათდებოდა. 2. ამაზე მიგვანიშნებს აგრეთვე, გურიაში დამოწმებული გაკუთხული უსადინარო საწნახლის ადგილობრივი სახელწოდება - ჭანური საწნახელი.

ქვითკირის საწნახელი

ქვითკირის საწნახელი, როგორც ვთქვით, უპირატესად აღმოსავლეთ საქართველოს რაიონებშია გავრცელებული, სადაც ისინი ხშირად დახურულ მარნებშია მოთავსებული. ჩვეულებრივ, საწნახელი მარანზეა ხოლმე მიშენებული, მარნის კედლები გამოყენებულია საწნახლის კედლებად, ხოლო თვით საწნახელს ორი კედელი აქვს ამოყვანილი. არც თუ იშვიათად ვხვდებით აგრეთვე ვენახში განცალკევებით მდგარ ქვითკირის საწნახელს, რომელიც ღია ცის ვეშ იმყოფება, ზოგჯერ კი მსუბუქ ნაგებობაშია (თივით ან წალმით წახურული ქოხი თუ ფარდული) მოთავსებული. ამგვარ საწნახლებს იხსენიებს ყონდურელოვი ქართლის მევენახეობა-მეღვინეობისადმი მიძღვნილ თავის ნარკვევში (გასული საუკუნის მიწურული).^[15] ცნობილია, რომ სახლ-კარისაგან და მარნისაგან დიდი მანძილით დაშორებულ ვენახებში ყურძენი ადგილზევე იწურებოდა და ტკბილი მარანში ურმით გადაჰქონდათ. რიგ კუთხეებში (ქართლ-კახეთი, რაჭა) ტკბილის გადასატან ჭურჭლად გამოიყენებოდა მოუკუპრავი თხიერი (ქეშელი). ვენახებში ეულად მდგარი ქვითკირის საწნახლების არსებობა გვიანფეოდალური ხანისა და უფრო ადრეული ეპოქის არქეოლოგიური მასალებითაც დასტურდება. სპეციალისტები ფიქრობენ, რომ ვენახში ყურძნის დაწურვა და ტკბილის სახით მისი წაღება საშუალებას აძლევდა მეურნეს თავიდან აეცილებინა ტრანსპორტირების დროს ყურძნის დაზიანება და აგრეთვე მისი დაწურვის დაყოვნება, რაც, როგორც ცნობილია, ღვინის ხარისხის გაუარესებას იწვევს.^[16]

აღმ. საქართველოში გავრცელებული საწნახლები ხშირად ორგანყოფილებიანია (შუაში კედლითაა გადატიხრული). ერთი განყოფილება წითელი, ხოლო მეორე - თეთრი ყურძნის საწურადაა განკუთვნილი.^[17] ტკბილის სადინარი ხშირ შემთხვევაში შუა-წელში აქვს გაკეთებული და დაქანება ორივე ბოლოდან იწყება. საწნახელს წინ ბაქანი აქვს მიშენებული, რომლებიც გოდრების დასადგმელად გამოიყენება. ძირში მრგვალი მილი აქვს დატანებული, რომელიც წინ ბაქანში გამოდის.

დასავლეთ საქართველოში გავრცელებულ ქვითკირის საწნახლებს ტკბილის სადინარი უპირატესად, თავში აქვთ გაკეთებული.

ქვითკირის საწნახლებს ადგილობრივი ხელოსნები - კალატოზები აშენებდნენ. საშენ მასალად გამოიყენებოდა რიყის ქვა, ფილაქვის ნატეხები. გასამაგრებლად - კირხსნარი და დუღაბი.

აშენების პროცესი კახეთის ეთნოგრაფიული მასალების მიხედვით შემდეგნაირად წარმოგვიდგება: საწნახლის საძირკველში ჩაასხამდნენ დუღაბს. შემდეგ ქვებს ჩააწყობდნენ, ზედ კირქვიშას გადალესავდნენ, ზედაპირს შიმშით გაუსწორებდნენ და კედლების ამოყვანას შეუდგებოდნენ; ქვას რამდენიმე პირად აწყობდნენ, ქვებს შორის დარჩენილ ცარიელ ადგილს ხაჭით ავსებდნენ, თითოეული პირის ამოყვანის შემდეგ ზედაპირს ქაფჩაქაფჩით ლესავდნენ. აშენებული საწნახლის შიდა პირი საბოლოოდ კირქვიშით გაილესებოდა. კირქვიშას მარნის წინ გამართულ ქვიშის კალოზე ამზადებდნენ. კალოზე ცხავიცხავში გაცხავებულ კირს დაყრიდნენ, ზედ წყალს დაასხამდნენ და ქვიშას აურევდნენ.^[18] ძველად, როგორც ჩანს, საწნახლის გასალესად რძე (ან რძით განზავებული ხსნარი) უხმარიათ, რასაც ქართლში ჩაწერილი ლექსის შემდეგი ნაწყვეტი მოწმობს: "თავს საწნახელი დამადგი,პირი მოულესე რძითო".^[19]

ქვის საწნახელი

გასულ საუკუნეში მეღვინე ლ. ჯორჯაძე, აღნიშნავდა რა ქვითკირის საწნახლის ზოგიერთ ნაკლს, მასთან შედარებით უპირატესობას თლილი ქვით ნაშენ საწნახელს ანიჭებდა. ლ. ჯორჯაძის მტკიცებით, ქვითკირის საწნახელი პირველ დაწურვაში გემოს აძლევს წვენს; გარდა ამისა, კირი, რომლითაც ილესება საწნახელი, მავნებელია ღვინისათვის.^[20] თლილი ქვით ნაშენი საწნახელი, როგორც გასული საუკუნის მასალებიდან ჩანს, გავრცელებული ყოფილა ქართლში, კერძოდ დუშეთის მაზრაში, სადაც მას ზოგიერთი შეძლებული მეურნე იყენებდა.^[21]

ეთნოგრაფიულ ყოფაში დამოწმებული ქვის საწნახლები უპირატესად მონოლითისგანაა დამზადებული. იშვიათად ვხვდებით ნაწილებისაგან შედგენილ ქვის საწნახელს, რომლის ძირი და კედლები ცალკე ნაჭრებისგანაა გაკეთებული. ქვის საწნახელი ხშირ შემთხვევაში ქვითკირისაზე უფრო მოკლეა; მისი ძირი ფორმით კვადრატს უახლოვდება.

ქვის საწნახლებს ხელოსნები - ქვის მთლელები თლიდნენ.

ქვის საწნახლები ფართოდ იყო გავრცელებული აღმოსავლეთ საქართველოში - ქართლში, კახეთსა და ქიზიყში. დასავლეთ საქართველოში გვხვდება ძირითადად იმერეთში (ოკრიბა).

საქართველოს ტერიტორიაზე აღმოჩენილი უძველესი ქვის საწნახლები ადრეელინისტური ხანით (ძვ.წ. IV-III სს.) თარიღდება. ისინი კლდეშია ნაკვეთი. თითოეულს გარდა ყურძნის დასაწური მოედნისა, აქვს ტკბილის მოსაკავებელი აუზი, რომელიც ძირითად განყოფილებასთან კლდეშივე ამოკვეთილ სადინრითაა დაკავშირებული.^[22]

შუაფეოდალურ ხანაში საქართველოს ტერიტორიაზე ვრცელდება ქვითკირის საწნახელი, რომელსაც ხის საწნახლის მსგავსად წაგრძელებული ფორმა აქვს. ამ დროისათვის სახე იცვალა კლდეში ნაკვეთმა საწნახელმაც, რომელიც აღნაგობის მხრივ სიახლოვეს ამჟღავნებს თავის თანადროულ ქვითკირის საწნახელთან. ფეოდალური ხანის როგორც კლდეში ნაკვეთ, ისე ქვითკირის საწნახლებს არ გააჩნიათ ტკბილის მოსაკავებელი რეზერვუარი, რაც დამახასიათებელი იყო ადრეული ხანის საწნახლებისათვის. რეზერვუარის დანიშნულებას ასრულებს საგანგებო ჭურჭელი - თაღარი.^[23] [20].

ქვითკირის საწნახლის ზემოაღნიშნულმა ტიპმა ფართო გავრცელება ჰპოვა გვიანფეოდალურ ხანაში და ეთნოგრაფიულ ყოფაშიც ბოლო დრომდე შემორჩა.

წყარო

• ლევან გაბუნია, საქართველოს ისტორიულ ეთნოგრაფიული ატლასი - მასალები, ტ. I, გამ. მეცნიერება, თბ., 1980

ლიტერატურა

1. ↑ მ. გეგეშიძე, ხის იარაღ-ჭურჭელი დასავლეთ საქართველოდან, სსმმ, ტ. XIX B, 1956, გვ. 135
2. ↑ მ. გეგეშიძე, დასახ. ნაშრ.
3. ↑ ა. ლეკიაშვილი, მეღვინეობა კახეთში, მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის, ტ. XX, 1960, გვ. 66
4. ↑ ლ. გაბუნია, ღვინის დაყენების ხალხური წესები იმერეთში, მას. საქ., ეთნ. XV, 1970, გვ. 112
5. ↑ ა. ლეკიაშვილი, საწნახელი, ძეგლის მეგობარი, 1968, № 16, გვ. 54
6. ↑ ა. ლეკიაშვილი, მეღვინეობა კახეთში, დასახ. ნაშრ., გვ. 66
7. ↑ ჯ. რუხაძე, ა. ლეკიაშვილი, ი. ჭყონია, სოფელი აკურა, თბ., 1964, გვ. 154
8. ↑ ი. ნანობაშვილი, ვაზის ძველი კულტურა ქიზიყში, თბ., 1963, გვ. 120
9. ↑ ა. ლეკიაშვილი, დასახ. ნაშრ., გვ. 69
10. ↑ მ. გეგეშიძე, დასახ. ნაშრ., გვ. 137
11. ↑ მ. გეგეშიძე, დასახ. ნაშრ.
12. ↑ ლ. ფრუიძე, მევენახეობა და მეღვინეობა საქართველოში, რაჭა, თბ., 1974
13. ↑ ივ. ჯავახიშვილი, მასალები საქართველოს ეკონომიკური ისტორიისათვის, წ. 1, თბ., 1964, გვ. 27-28
14. ↑ ა. ბოხოჩაძე, მევენახეობა-მეღვინეობა ძველ საქართველოში არქეოლოგიური მასალების მიხედვით, თბ., 1973, გვ. 99
15. ↑ П. Г. Капдуралов, Очерк виноградарства и винеделия в Карталии, ССВВК, VIII, 1897
16. ↑ რ. რამიშვილი, იაღსრის ნამოსახლარი და მლაშეების გორის მარანი, ფეოდალური საქართველოს არქეოლოგიური ძეგლები. III თბ., გვ. 146-147
17. ↑ ჯ. სონღულაშვილი, საქართველოს მევენახეობა-მეღვინეობის ისტორიისათვის, II, თბ., 1974, გვ. 146
18. ↑ ა. ლეკიაშვილი, დასახ. ნაშრ.
19. ↑ ს. ბედუკაძე, კირის დამზადება და მისი გამოყენება მშენებლობაში (ქართლის ეთნოგრაფიული მასალების მიხედვით), სსმმ XX – B, 1959, გვ. 267
20. ↑ ლ. ჯორჯაძე, მევენახეობა და ღვინის დაყენება. კეთება და გაუმჯობესება, ხელმძღვანელობისათვის კახური ღვინის მაყენებლებისა, ტფ., 1876
21. ↑ П. Г. Капдуралов, დასახ. ნაშრ.
22. ↑ დ. ხახუტაიშვილი, ახალი მასალები ელინისტური ხანის ქართლის ქალაქების მეურნეობის ისტორიისათვის, საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების მოამბე, II, 1963, გვ. 119
23. ↑ ა. ბოხოჩაძე, დასახ. ნაშრ.